Przyglądając się pobieżnie ofercie działań kierowanych do osób seniorskich można odnieść wrażenie, że główną potrzebą osób dojrzałych jest rozwój umiejętności artystycznych, wyjazdy i wspólne spotkania. Takie patrzenie jest stereotypowe. Jednak tak, jak w każdym stereotypie, jest w nim ziarnko prawdy. Na całe szczęście, rzeczywistość osób dojrzałych jest bardziej złożona i a ich potrzeby mają wiele „odcieni szarości”. Najlepiej o swojej sytuacji i swoich potrzebach mówią sami seniorzy, a rolą Stowarzyszenia MOST jest pomóc im w tym, aby ten głos został usłyszany. Dlatego w 2023 r. zrealizowaliśmy projekt „Seniorze działaMY!”, który uzyskał dofinansowanie w ramach Programu wieloletniego na rzecz Osób Starszych „Aktywni+” na lata 2021-2025 – edycja 2023. Jednym z jego efektów jest niniejszy zbiór pomysłów na działania dla osób seniorskich.
Pomysły i potrzeby osób seniorskich zbieraliśmy w ciągu kilkunastu spotkań grupowych w każdym z miast objętych działaniami projektu oraz podczas wspólnego 4-dniowego warsztatu wyjazdowego. Celem warsztatu, jak i całego projektu, było wzmocnienie rad seniorów oraz osób zasiadających w radzie. Kolejnym celem działania było zainspirowanie rad seniorów do podejmowania nowatorskich działań na rzecz osób dojrzałych.
Kim jest senior?
To było pierwsze pytanie, na które musieli odpowiedzieć osoby uczestniczące w projekcie – projektujące rozwiązania dla seniorów. Wg. nich należy rozróżnić kilka podgrup osób seniorskich:
- Osoby, które osiągnęły ustawowy wiek emerytalny tj. 60+ w przypadku kobiet i 65+ w przypadku mężczyzn. Są to najczęściej osoby, które określają się, jako „młode” i „aktywne”. Te osoby często pracują, a jeżeli nie – oczekują odpoczynku w domu lub ciekawej i aktywnej oferty kulturalnej oferowanej za stosunkowo niewielkie pieniądze. Warto zauważyć, że są to osoby, które rzadko potrzebują pomocy i opieki. Jednak dostrzegają one zmniejszającą się własną sprawność fizyczną, co wpływa na ich patrzenie na przestrzeń publiczną, w tym bliskość do punktów usługowych i dostępność miejsc odpoczynku.
- Osoby „długowieczne”, które w ocenie osób uczestniczących w projekcie są osobami 80+. Są to osoby, które często przebywają same w domach i wymagają stałej opieki. Dodatkowo, nie są one w stanie korzystać z aktualnej oferty zajęć i wydarzeń. Do przyczyn takiego stanu rzeczy można zaliczyć: pogorszoną sprawność fizyczna, brak umiejętności korzystania z nowych technologii, brak zaufania do obcych i do oferowanych usług, zmęczenie i chęć odpoczynku, problemy zdrowotne. Te osoby są odbierane przez osoby 60+, jako wymagające wsparcia.
W efekcie podziału całej grupy osób seniorskich na dwie grupy wiekowe oraz ciągłego wzrostu liczby osób seniorskich zauważono, że o ile w woj. są podejmowane ciekawe inicjatywy dla aktywnych młodych seniorów to sporym wyzwaniem jest wsparcie dla osób 80+. Wg. osób uczestniczących w projekcie obecnie osoby 80+ są „pozostawione same sobie” i korzystają głównie z pomocy rodzin oraz placówek opiekuńczych. Nie ma oferty kulturalnej i aktywizującej dla osób pozostających w domach.
Rada seniora w każdej gminie
Głównym postulatem osób uczestniczących w projekcie jest regularnie opiniowanie aktów prawa miejscowego i zmian w przestrzeni publicznej z osobami 60+ – mieszkańcami konkretnego obszaru. Dodatkowo te opinie powinny być przedkładane przez osoby w różnym wieku i o różnej sprawności. I, o ile, w mniejszych samorządach prościej jest zasięgać takiej opinii w formach „pozasystemowych” (np. prywatne rozmowy osób 60+ z władzami, to w dużych miastach tak się działać nie da. Dlatego, zgodnie z ustawą o samorządzie gminnym, powiatowym i wojewódzkim jest możliwość powołania rady seniorów. Taka rada powinna być łącznikiem pomiędzy seniorami a władzami. Zgodnie z uwagami osób uczestniczących w projekcie:
- Ze względu na zmiany prawne i zróżnicowane podejście organów nadzoru, statut rady seniorów powinien być uniwersalny i ogólny, jednocześnie elastyczny, aby można go było dostosować do lokalnych warunków i potrzeb społeczności seniorów.
- Powołując nową radę seniorów należy gruntownie przemyśleć zapisy dotyczące liczby członków oraz sposób ich wyboru, z uwzględnieniem zasad partycypacyjnych i demokratycznych.
Na projektowych spotkaniach omawiano również regulamin rady, który powinien szczegółowo definiować kluczowe aspekty działalności, takie jak rola przewodniczącego i jego kompetencje, skład prezydium rady, liczba członków, ich kompetencje, zastępstwa, podział zadań, powoływanie grup roboczych, reprezentowanie rady na zewnątrz, praca pomiędzy sesjami oraz sprawozdania rady seniorów.
Stan faktyczny
Niestety, od 2013 r. w woj. śląskim wg. danych Stowarzyszenia Bona Fides zawartych w raporcie “Rady seniorów w województwie śląskim. Kondycja i perspektywy rozwoju” liczba rad seniorów nie jest wysoka.
“W województwie śląskim w połowie 2017 roku rady seniorów istniały w 2 samorządach powiatowych i 32 samorządach gminnych, w tym w dwóch gminach wiejskich i prawie wszystkich miastach na prawach powiatu [w woj. jest 19 powiatów grodzkich], oprócz Zabrza.”
To są ostatnie dane o liczbie powstałych Rad Seniorów. Od tego czasu, w dalszym ciągu, nie powstała Rada Seniorów w Zabrzu, jednak powołano Wojewódzką Radę Seniorów. Biorąc pod uwagę to, że w województwie jest 36 powiatów i 167 gmin, rady seniorów powołano w ok. 19% gmin i 55% powiatów. Z doświadczenia MOST z realizacji działań na rzecz wzmocnienia rad seniorów wynika, że potencjał dojrzałych aktywistów, w tym radnych senioralnych, jest niewykorzystany.
Rady seniorów a działania dla osób seniorskich
Rady seniorów nie posiadają osobowości prawnej i nie mogą być „stroną umowy” (np. o dofinansowanie działań), w efekcie rady mają niewielką możliwość aktywnego podejmowania działań dla osób 60+. Ten aspekt, wśród radnych i osób seniorskich wzbudza spore emocje. Z jednej strony, osoby wskazują, że „rada nie jest od działania, a od doradzania”, z drugiej – w części lokalizacji nie ma reprezentatywnego środowiska seniorskiego działającego na rzecz osób 60+.
W efekcie, aktywne działania na rzecz mieszkańców w wieku senioralnym podejmują:
- organizacje pozarządowe powiązane z radnymi senioralnymi (najczęstsza forma działania),
- podmioty w ramach konkursu ofert opracowanego przez samorząd wspólnie z radnymi senioralnymi,
- samorządy (to rozwiązanie jest rzadkością).
Zgodnie z zasadami, formę realizacji konkretnej inicjatywny należy dobrać do tej inicjatywy. Tak aby jak najmniejszym kosztem i najefektywniej czasowo zrealizować daną inicjatywę.
Pomysły na działania dla osób seniorskich
Ławka seniora
Pomysł na inicjatywę odpowiada na potrzeby osób seniorskich samodzielnie poruszających się w przestrzeni publicznej i prowadzących gospodarstwa domowe. Są to osoby, które szybciej się męczą i często pokonanie z ciężkimi siatkami drogi ze sklepu do domu może być dla nich sporym wyzwaniem. Dlatego należy:
- przeprowadzić proces konsultacji społecznych ze środowiskiem senioralnym w gminie i wybrać miejsca, w których można ustawić ławki seniora,
- zaprojektować optymalną ławkę dla seniora i ją postawić w wybranych miejscach.
Ławka powinna spełniać kryteria dostępności oraz odpowiadać na potrzeby różnych grup seniorskich (np. ze schorzeniami kolan). Dodatkowo ławka powinna być zabezpieczona przed wandalizmem i łatwa w utrzymaniu w czystości. Zgodnie z rekomendacjami uczestników i uczestniczek zajęć ławka ma podpis: „Ławka seniora”.
Ze względu na spory koszt inwestycji i konieczność uzyskania pozwolenia na montaż ławek osoby uczestniczące w projekcie rekomendują, aby taką inicjatywę zrealizował samorząd w ścisłej współpracy z radą seniorów.
Klub cyfrowego seniora – przykład potrzebnego działania dla osób seniorskich
To kolejny pomysł na inicjatywę, która może być zrealizowana w dowolnej formie w zależności od pozyskanych środków. Inicjatywa odpowiada na potrzebę seniorów związaną z koniecznością realizacji sporej części usług w formie cyfrowej. Takie „wymuszanie” działania osobistego w cyfrowym świecie dla sporej części osób jest dużą barierą. Seniorzy:
- często nie mają dostępu do komputerów, a główne działania cyfrowe podejmują w telefonie,
- mają mniejsze umiejętności załatwiania spraw w cyfrowych urzędach i robią to rzadziej. W efekcie nabyta umiejętność np. przesyłania pism epuapem zanika z czasem,
- często nie chcą nabywać nowych cyfrowych kompetencji, które wykorzystują okazjonalnie,
- mają świadomość cyfrowych zagrożeń, ale nie znają szczegółowych mechanizmów np. wyłudzeń online. Wpływa to na dość wysoki poziom lęku przed samodzielnym podejmowaniem działań online związanych z finansami i cyfrową tożsamością.
Odpowiedzią na wyżej wymienione bariery w korzystaniu z cyfrowych usług publicznych może być klub cyfrowego seniora. Będzie to miejsce, gdzie stacjonarnie, w formie indywidualnej senior uzyska wsparcie w załatwieniu swojej urzędowej sprawy. Klub powinien być prowadzony przez instytucję samorządową lub organizację pozarządową cieszącą się zaufaniem społecznym.
Biesiady górnicze i inne spotkania budujące poczucie tożsamości lokalnej
Jest to oferta dla osób samotnych, które są gotowe na poznanie nowych osób i spędzenie z nimi wspólnego czasu. Inicjatywa zakłada, że spotkanie musi być tematyczne i poruszać ważne kwestie dla seniorów z danego regionu. Np. w województwie śląskim tematem przewodnim spotkań mogą być zanikające tradycje górnicze.
W zależności od pozyskanych środków w ramach inicjatywy można zrobić 1 spotkanie, którego program przygotują osoby seniorskie, lub cykl kilku wydarzeń. I tak, biesiada górnicza mogłaby być poprzedzona np. wykładami historycznymi o górnictwie, piwie, kuflach, o Górnym Śląsku. Można też połączyć wydarzenie ze zwiedzaniem obiektów Szlaku Zabytków Techniki. Dodatkowo, w celach integracyjnych, można przygotować warsztaty recyklingowe lub ekologiczne.
Realizacja takich działań jest ważna zarówno dla samych seniorów, jak i dla osób młodych. Seniorzy są wysłuchani, gdy dzielą się swoimi historiami, a osoby młode odkrywają kolejne elementy kultury, które tak szybko odchodzą w niepamięć.
Indywidualne zajęcia w domach seniorów
Ten pomysł odpowiada na wyzwania długowieczności osób 80+, które często są samotne i rzadko opuszczają swoje mieszkania. Wraz z wiekiem pojawia się u nich niechęć do bycia aktywnym społecznie. Osoby 80+ rzadko uczestniczą w zajęciach sportowych i edukacyjnych, co z kolei wpływa na ich samopoczucie i kondycję fizyczną. Czasami – nie mogą w nich uczestniczyć, bo nie są w stanie samodzielnie wyjść z domu. Dodatkowym wyzwaniem dla osób 80+ jest brak oferty zajęć kulturalno-sportowych dopasowanych do ich możliwości fizycznych.
Aby zaradzić tym wyzwaniom osoby uczestniczące w warsztatach i w projekcie opracowały koncepcję kompleksowego wsparcia osób 80+ w ich domach. Indywidualne zajęcia odpowiadające na potrzeby osób 80+ są prowadzone w miejscu zamieszkania osób 80+ przez pracowników domów kultury i klubów sportowych.
Pomysł działania dla osób seniorskich zakłada też nawiązanie współpracy ze spółdzielniami mieszkaniowymi, parafiami, ośrodkiem pomocy społecznej. Te instytucje mają stały kontakt z seniorami i pomogą dotrzeć z informacjami o działaniach do właściwych osób. Dodatkowo, współpraca z uznanymi partnerami uwiarygodni samą organizację i ułatwi uzyskanie zgody seniora na zaproszenie do domu obcej osoby.
Zaangażowanie osób seniorskich w tworzenie prawa
To kolejna kompleksowa inicjatywa a działania dla osób seniorskich, która jest kierowana głównie do mężczyzn 75+. Jak wskazują badania, w tym GUS, o sytuacji osób starszych, mężczyźni są mniej aktywni od kobiet seniorek. Do ich głównych zainteresowań należy sport, polityka, które nie wymagają wychodzenia z domu i aktywności. Często samotne spędzanie czasu przed telewizorem i odcięcie się od innych źródeł informacji skutkuje trudnością w podejmowaniu jakościowej dyskusji z innymi osobami.
Dlatego osoby uczestniczące w projekcie opracowały pomysł na stopniowe zachęcanie osób o wychodzenia z domów i uczestniczenia w debatach publicznych. Główną nagrodą dla seniorów uczestniczących w całych działaniach będzie spotkanie ze znanym politykiem. Koncepcja zakłada, że:
- Uczestnicy i uczestniczki programu są zachęcane do udziału przez osoby znane w środowisku lokalnym. Może to być ksiądz lub np. lokalny działacz.
- Pierwszym etapem programu są warsztaty z retoryki i wystąpień publicznych. Temu działaniu mogą towarzyszyć potkania z wizażystką lub warsztaty z budowania swojego wizerunku.
- Kolejnym etapem działań są spotkania z decydentami. Spotkania odbywają się w urzędach. Dodatkowym elementem wyjść jest zwiedzanie urzędu, w tym sal sesyjnych. Uczestnicy projektu zwiedzają i spotkają się w radach dzielnicy, urzędach gmin, powiatach, województwach, sejmie, i ew. Komisji Europejskiej. Taki wyjazd do sejmu może być ogromnym przeżyciem dla osoby, która do tej pory posiedzenia oglądała w TV.
Dodatkowo w każdym ze zwiedzanych miejsc można porozmawiać z politykami i polityczkami.
Jak wejść w środowisko osób seniorskich?
To, jak dotrzeć do seniorów, jest głównym pytaniem organizacji pozarządowych podejmujących działania dla osób seniorskich. Nie ma jednej dobrej odpowiedzi, jednak warto zauważyć, że wraz z ilością podejmowanych działań wzrasta zaufanie osób i ich rodzin do organizacji. Co, z kolei, przekłada się na łatwość w pozyskiwaniu kolejnych uczestników i uczestniczek projektów.
W najgorszej sytuacji znajdują się organizacje młode, które rozpoczynają działania na rzecz osób 60+. Te organizacje powinny poszukać ambasadorów swojej idei (najlepiej 60+), który ułatwią docieranie do kolejnych osób. Organizacje młode mogą też realizować działania w partnerstwie z podmiotami, które obejmują wsparciem osoby 60+, ale np. nie mają potencjału do pozyskiwania środków.
Skąd wziąć środki na działania dla osób seniorskich?
Działania dla osób 60+ finansują różne instytucje. Najprościej jest uzyskać małą dotację z urzędu, na terenie którego będą podejmowane działania. Te środki są niewielkie, gdyż samorządy mają coraz więcej wydatków i coraz mniejsze przychody. Dlatego warto szukać środków na działania w:
- ogólnopolskich konkursach grantowych – np. Aktywni+, Nowe FIO, itp.,
- programach dla grup inicjatywnych i aktywnych mieszkańców – np. FIO Śląskie Lokalnie,
- prywatnych fundacjach, w tym międzynarodowych, które finansują działania rozwijające aktywność społeczną i obywatelską.
Źródeł finansowania jest naprawdę sporo. Umów się z nami i skorzystaj z bezpłatnej pomocy COP Katowice w pozyskiwaniu środków na działania. Namiary najdziesz na naszej www.
O projekcie
Projekt „Seniorze działaMY!” uzyskał dofinansowanie w ramach Programu wieloletniego na rzecz Osób Starszych „Aktywni+” na lata 2021-2025 – edycja 2023. Celem projektu było zainspirowanie i pobudzenie działalności obywatelskiej 40 seniorów w ramach Rad Seniorów do końca 31 grudnia 2023 r. Projekt zakładał nowatorskie podejście do edukacji obywatelskiej obecnych radnych i osób, które są utworzyć taką Radę w mieście, w którym jej nie ma. Ważnym aspektem projektu było wspólne uczenie się “w działaniu” i wymiana doświadczeń pomiędzy działaczami z Zabrza, Mysłowic i Katowic.
